جایگاه ایران در صنعت تولید فولاد
قبل از آن که با آمار و ارقام به سراغ دنیای فولاد برویم و سپس به بررسی وضعیت ایران در جهان فولاد بپردازیم ابتدا کمی در مورد اهمیت فولاد و کاربردهای متعدد و متنوعش در صنایع مختلف صحبت می‌کنیم. به دلیل آنکه فولاد مهمترین ماده موردنیاز صنایع مختلف است به یکی از پایه های اساسی صنعتی شدن جامعه تبدیل شده و از این رو میزان صنعتی شدن جامعه با مصرف فولاد رابطه مستقیم دارد. کشورهای صنعتی نظیر چین، ژاپن، آمریکا و آلمان، هم سهم تولید و هم سهم مصرف بالایی از بازار جهانی فولاد را به خود اختصاص داده‌اند.
اهمیت تولید فولاد در صنعت
به دلیل آنکه فولاد مهمترین ماده موردنیاز صنایع مختلف است به یکی از پایه های اساسی صنعتی شدن جامعه تبدیل شده و از این رو میزان صنعتی شدن جامعه با مصرف فولاد رابطه مستقیم دارد. کشورهای صنعتی نظیر چین، ژاپن، آمریکا و آلمان، هم سهم تولید و هم سهم مصرف بالایی از بازار جهانی فولاد را به خود اختصاص داده‌اند. کارخانجات لوازم خانگی، صنعت حمل‌ونقل، صنایع تولید مواد غذایی، صنایع دفاعی، صنایع خودروسازی، صنایع هواپیماسازی و کشتی‌سازی نیاز بسیاری به فولاد خام دارند. همچنین فولاد نقش بسیار مهمی در ساختمان‌سازی، پل‌سازی و تولید ماشین‌های راهسازی ایفا می‌کند و اکثریت کارگاه‌های کوچک، متوسط و بزرگ به نوعی به آن وابسته‌اند.
فولاد یکی از حیاتی‌ترین مواد اولیه در صنایع مختلف است و میزان صنعتی شدن هر کشور ارتباط مستقیمی با میزان تولید و مصرف فولاد آن دارد. کشورهایی مانند چین، هند، آمریکا، ژاپن و آلمان، از جمله بزرگترین تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان فولاد در جهان هستند. برخی از مهمترین صنایع وابسته به فولاد عبارتند از:
کارخانجات لوازم خانگی
صنعت حمل‌ونقل
صنایع تولید مواد غذایی
صنایع دفاعی
صنایع خودروسازی
صنایع هواپیماسازی و کشتی‌سازی
ساختمان‌سازی، پل‌سازی و ماشین‌آلات راهسازی
تولید فولاد در جهان
با ظهور تکنولوژی‌های نو روز به روز هم تقاضا و هم میزان تولید فولاد افزایش یافت تا آنجا که در سال 2019 میزان تولید فولاد خام در جهان به 1869 میلیون تن رسیده است. این در حالیست که ده سال قبل از آن یعنی سال 2009 تولید جهانی فولاد 1239 میلیون تن بوده است. شکل زیر روند تولید فولاد در جهان از سال 1950 تا 2019 میلادی را نمایش می‌دهد که یک روند افزایشی داشته است. همانطور که از نمودار کاملا مشخص است میزان تولید فولاد از اوایل قرن جدید میلادی جهش چشمگیری پیدا می‌کند. از 2008 به بعد و پس از رکود بزرگ جهانی، شدت رشد کاهش می‌یابد اما همچنان روند رشد تولید فولاد افزایشی است و از 2015 تا 2019 تولید فولاد در جهان سالانه به طور متوسط 3.6 درصد رشد داشته است. جدول گوشه‌ی نمودار پایین میزان متوسط رشد سالانه در هر یک از بازه‌های مشخص شده را تعیین می‌کند.
کشورهای چین، هند و ژاپن به ترتیب با تولید 996.3، 111.2 و 99.3 میلیون تن رده‌های اول تا سوم تولید فولاد جهان در سال 2019 را به خود اختصاص داده‌اند. در جدول زیر میزان تولید فولاد خام 10 کشور تولید کننده اصلی دنیا بر حسب میلیون تن در سال‌های 2018 و 2019 میلادی آورده شده است. بنابراین کشورهای چین، هند، ژاپن، آمریکا، روسیه، کره جنوبی، آلمان، ترکیه، برزیل و ایران به ترتیب رتبه‌های اول تا دهم تولید فولاد جهانی را دارا هستند.
چین به تنهایی تقریبا نیمی از تولید فولاد جهان را به خود اختصاص داده است. کشور چین در سال 2018 میلادی 920 میلیون تن یعنی 46.6 درصد فولاد جهانی را تولید کرده است و سپس با افزایش 76.3 میلیون تنی، تولیدات فولاد خود در سال 2019 را به 996.3 میلیون تن رسانده و سهم خود از تولید جهانی را به 53.3 درصد افزایش داده است. در نمودار دایره‌ای زیر بزرگترین سهم‌های تولید فولاد جهان مشخص شده است. همانطور که مشخص است پس از چین اتحادیه اروپا با 8.5 درصد بیشترین سهم تولیدی فولاد جهان را در اختیار دارد.
روش‌های تولید فولاد
دو شیوه عمده برای تولید فولاد وجود دارد:
احیای مستقیم سنگ آهن و ذوب آهن اسفنجی و قراضه فولاد در کوره قوس الکتریکی و کوره القایی
احیای غیرمستقیم و تهیه آهن خام (چدن مذاب) در کوره بلند و تولید فولاد از چدن در کوره‌های اکسیژنی
تولید فولاد در ایران
ایران جزء تولیدکنندگان اصلی فولاد در جهان است و در آخرین رده‌بندی منتشر شده در سال 2020 میلادی جایگاه دهم را در تولید فولاد خام به خود اختصاص داده است. طبق آمار منتشر شده در جدول زیر تولید فولاد خام در ایران از 24.5 میلیون تن در سال 2018 میلادی به 25.6 میلیون تن در سال 2019 میلادی افزایش یافته است و این یعنی رشدی بیش از 4 درصد که قابل توجه است. بنابراین روند تولید فولاد ایران در سال‌های 96 تا 98 افزایشی بوده است.
تولید فولاد در جهان
با توسعه فناوری‌ها، میزان تقاضا و عرضه فولاد به‌شدت افزایش یافته است. بر اساس گزارش انجمن جهانی فولاد، تولید فولاد خام جهان در سال 2023 به 1.406 میلیارد تن رسیده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته 0.1 درصد کاهش داشته است.
10 کشور برتر تولیدکننده فولاد در سال 2023
| رتبه | کشور | میزان تولید (میلیون تن) |
|---|---|---|
| 1 | چین | 795 |
| 2 | هند | 104 |
| 3 | ژاپن | 65.4 |
| 4 | آمریکا | 60.6 |
| 5 | روسیه | 59 |
| 6 | کره جنوبی | 52.1 |
| 7 | آلمان | 36.3 |
| 8 | ترکیه | 31.9 |
| 9 | برزیل | 30.4 |
| 10 | ایران | 22.1 |
صادرات و واردات فولاد ایران و جهان
در جدول زیر لیست 20 کشور برتر صادرکننده فولاد و میزان صادرات هر کدام از آن‌ها بر حسب میلیون تن آورده شده است. کشورهای چین با صادرات 63.8 میلیون تن، ژاپن با 33.1 میلیون تن و کره جنوبی با 29.9 میلیون تن به ترتیب در رده‌های اول تا سوم صادرات جهانی ایستاده‌اند.
همچنین مطابق آمارهای منتشر شده جهانی که در جدول زیر آورده شده است میزان صادرات فولاد خام ایران در سال 2019 به 8.7 میلیون تن رسیده و از این نظر در جایگاه 16ام جهان ایستاده است.
بزرگترین کشورهای واردکننده فولاد و میزان واردات هر کدام به میلیون تن در زیر آورده شده است. همانطور که ملاحظه می‌کنید اتحادیه اروپا با اینکه 8.5 درصد از فولاد جهانی را تولید می‌کند اما در عین حال همچنان به فولاد خام نیاز دارد و با واردات 40.2 میلیون تن بزرگترین وارد کننده دنیاست. آمریکا و آلمان نیز که به ترتیب با تولید 87.8 و 39.7 میلیون تن فولاد خام، در رده‌ی 4ام و 7ام تولیدکنندگان برتر دنیا ایستاده‌اند اما همچنان برای تولیدات صنعتی خود نیازمند واردات فولاد از کشورهای دیگر هستند. آمریکا دومین و آلمان سومین واردکننده بزرگ فولاد خام پس از اتحادیه اروپا هستند. بنابراین میزان صنعتی بودن کشورها با میزان نیاز آن‌ها به فولاد رابطه مستقیم دارد و هر چه کشوری صنعتی‌تر باشد نیازش به فولاد خام برای کاربرد در صنایع خود بیشتر خواهد بود.
در اقتصاد به غیر از تولید، صادرات و واردات شاخص‌های دیگری مثل خالص صادرات و خالص واردات نیز مهم تلقی می‌شوند. خالص صادرات و خالص واردات حاوی اطلاعات مهمی درباره تبادلات جهانی و وضعیت کشورهای مختلف هستند. جدول زیر خالص واردات کشورهای مختلف در سال 2019 را بر حسب میلیون تن نشان می‌دهد. آمریکا با 19.8، تایلند با 15.1 و اتحادیه اروپا با 12.4 میلیون تن خالص واردات فولاد در رده اول تا سوم قرار گرفته‌اند.
آمریکا و اتحادیه اروپا از نظر تولید فولاد جایگاه خوبی دارند اما نیازشان بیش از تولیدشان است. در مقابل تایلند نیاز زیادی به فولاد ندارد ولی تولیدات فولادش بسیار کم است. تایلند با تولید 4.2 میلیون تن فولاد خام در رده 34ام قرار دارد که رده پایینی است و بنابراین برای بر طرف کردن احتیاجات خود مجبور به واردات زیاد فولاد است.
خالص صادرات نشان می‌دهد چه کشورهایی بیش از نیاز داخلی‌شان تولید کرده و تولید اضافی را صادر می‌کنند. چین، ژاپن و روسیه به ترتیب با 48.3، 26.7 و 22.7 میلیون تن خالص صادرات، در رتبه اول تا سوم قرار دارند و در واقع بی‌نیازترین کشورهای جهان به واردات فولاد هستند چرا که تولیدات فولاد آن‌ها بیش از مصرف داخلی‌شان است. نکته جالب توجه در مورد کشور هند این است که با وجود اینکه دومین تولیدکننده بزرگ دنیا پس از چین است اما عمده تولیدش در داخل مصرف می‌شود و تنها 4.4 میلیون تن تولیدات فولادش را صادر می‌کند. خالص صادرات ایران نیز در سال 2019 به 7.9 میلیون تن رسیده که در رده‌بندی جهانی جایگاه هفتم را بدست آورده و بالاتر از کشورهای ترکیه و هند ایستاده است.
از این آمار و ارقام می‌توان فهمید که در سال 2019 مقدار 0.8 میلیون تن فولاد خام وارد کشور شده است که عمدتا از کشورهای روسیه، کره‌جنوبی، اوکراین و چین بوده است.
وضعیت فولاد ایران در سال 2023
در سال 2019، ایران با صادرات 8.7 میلیون تن فولاد در جایگاه 16ام جهان قرار داشت. همچنین، ایران در سال 2023 توانسته با صادرات 7 میلیون تن فولاد، جایگاه خود را در میان کشورهای صادرکننده حفظ کند. عمده صادرات ایران شامل شمش فولادی، آهن اسفنجی و مقاطع فولادی بوده که به ترتیب رشد 25.6 درصدی، 180 درصدی و 41 درصدی را تجربه کرده‌اند.
ایران همچنین بخش کمی از نیاز خود را از طریق واردات تأمین می‌کند. در سال 2019، واردات فولاد ایران 0.8 میلیون تن بوده که عمدتاً از کشورهای روسیه، کره جنوبی، اوکراین و چین تأمین شده است.
صادرات فولاد ایران
طبق اعلام انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران، در نیمه نخست سال 2023:
7 میلیون تن فولاد صادر شده است (عمدتاً شمش فولادی).
3.7 میلیون تن شمش فولاد صادر شده که نسبت به سال گذشته 25.6 درصد افزایش داشته است.
صادرات آهن اسفنجی با 180 درصد افزایش به 874 هزار تن رسیده است.
صادرات مقاطع تخت فولادی با 41 درصد رشد به 231 هزار تن رسیده است.
صادرات و واردات فولاد در جهان
5 کشور برتر صادرکننده فولاد در سال 2023
| رتبه | کشور | میزان صادرات (میلیون تن) |
| 1 | چین | 66.2 |
| 2 | ژاپن | 34.5 |
| 3 | کره جنوبی | 30.8 |
| 4 | روسیه | 29.9 |
| 5 | آلمان | 25.7 |
5 کشور برتر واردکننده فولاد در سال 2023
| رتبه | کشور | میزان واردات (میلیون تن) |
| 1 | اتحادیه اروپا | 42.5 |
| 2 | آمریکا | 28.3 |
| 3 | آلمان | 24.4 |
| 4 | ایتالیا | 21.5 |
| 5 | چین | 16.8 |
اهمیت فولاد در صنعت
فولاد یکی از اساسی‌ترین مواد اولیه در صنایع مختلف است و ارتباط مستقیمی با میزان توسعه‌یافتگی کشورها دارد. کشورهای صنعتی مانند چین، هند، آمریکا، ژاپن و آلمان هم از نظر تولید و هم از نظر مصرف فولاد در جایگاه‌های برتر جهان قرار دارند. این ماده در صنایعی چون خودروسازی، حمل‌ونقل، صنایع دفاعی، ساختمان‌سازی، کشتی‌سازی و لوازم خانگی نقش حیاتی ایفا می‌کند. رشد تولید فولاد در یک کشور نشان‌دهنده رشد صنعتی و افزایش توان تولیدی آن کشور است.
روند جهانی تولید فولاد
در دهه‌های اخیر، تولید فولاد در جهان به‌طور مستمر افزایش یافته است. در سال 2019، تولید فولاد خام جهان به 1869 میلیون تن رسید که نسبت به سال 2009 (با تولید 1239 میلیون تن) رشد قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. در سال‌های 2015 تا 2019، میانگین رشد سالانه تولید فولاد 3.6 درصد بوده است.
با این حال، در سال 2023، تولید فولاد خام جهان به 1406 میلیون تن کاهش یافته است که نشان‌دهنده افت 0.1 درصدی نسبت به سال قبل است. این کاهش جزئی ممکن است به دلایلی مانند رکود اقتصادی، کاهش تقاضا و تحولات ژئوپلیتیکی مرتبط باشد.
پراکندگی تولید فولاد در جهان
چین همچنان با اختلاف قابل‌توجه، بزرگترین تولیدکننده فولاد جهان است. در سال 2023، این کشور 795 میلیون تن فولاد تولید کرد که بیش از نیمی از تولید جهانی را شامل می‌شود. پس از چین، هند با 104 میلیون تن و ژاپن با 65.4 میلیون تن در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. آمریکا، روسیه، کره جنوبی، آلمان، ترکیه، برزیل و ایران نیز در میان 10 کشور برتر تولیدکننده فولاد قرار دارند.
وضعیت تولید فولاد ایران
ایران یکی از بازیگران مهم صنعت فولاد در منطقه و جهان است. تولید فولاد خام ایران در سال 2019 برابر با 25.6 میلیون تن بود و در سال 2023 این رقم به 22.1 میلیون تن کاهش یافت. ایران در 9 ماه نخست سال 2023 توانسته در رتبه دهم تولیدکنندگان برتر جهان باقی بماند.
با این حال، ایران برخلاف بسیاری از کشورهای صنعتی، بیشتر فولاد تولیدی خود را صادر می‌کند. در نیمه نخست سال 2023، ایران 7 میلیون تن فولاد صادر کرد که نشان‌دهنده افزایش صادرات نسبت به سال‌های گذشته است.
تحلیل وضعیت رقابتی ایران در صنعت فولاد
✅ نقاط قوت:
- رتبه دهم در تولید فولاد جهان: ایران همچنان در میان 10 تولیدکننده برتر فولاد قرار دارد.
- رشد صادرات: ایران توانسته است سهم قابل‌توجهی از فولاد خود را به بازارهای بین‌المللی عرضه کند.
- ظرفیت بالای تولید: ایران با بهره‌گیری از منابع معدنی غنی، ظرفیت بالایی برای تولید و گسترش صنعت فولاد دارد.
- توسعه روش‌های تولید: ایران از هر دو روش تولید فولاد (احیای مستقیم و کوره بلند) استفاده می‌کند که موجب تنوع در تولید می‌شود.
❌ چالش‌ها و مشکلات:
- تحریم‌های بین‌المللی: تحریم‌ها می‌توانند دسترسی ایران به فناوری‌های جدید و بازارهای صادراتی را محدود کنند.
- کاهش تولید در سال 2023: برخلاف رشد سال‌های گذشته، تولید ایران در سال 2023 با کاهش همراه بوده است.
- رقابت شدید در بازار جهانی: کشورهایی مانند چین و هند تولیدات گسترده‌ای دارند و بازار صادرات فولاد را تحت کنترل گرفته‌اند.
- نیاز به توسعه زیرساخت‌ها: برای افزایش رقابت‌پذیری، ایران باید زیرساخت‌های صنعتی، حمل‌ونقل و تأمین انرژی را بهبود ببخشد.
نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آینده
صنعت فولاد همچنان یکی از کلیدی‌ترین صنایع در اقتصاد جهانی است و تولید و مصرف فولاد شاخصی مهم برای ارزیابی میزان صنعتی شدن کشورها محسوب می‌شود.
چین همچنان بر بازار فولاد جهان تسلط دارد و هند به‌سرعت در حال رشد است. ایران نیز به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی فولاد، به‌ویژه در زمینه صادرات، جایگاه خود را حفظ کرده است. با این حال، برای رقابت‌پذیری بیشتر، باید چالش‌هایی مانند تحریم‌ها، کاهش تولید و رقابت جهانی را مدیریت کند.
اگر ایران بتواند زیرساخت‌های تولیدی خود را تقویت کرده و بازارهای صادراتی جدیدی پیدا کند، می‌تواند سهم بیشتری از بازار جهانی را در اختیار بگیرد و جایگاه خود را در میان تولیدکنندگان فولاد بهبود بخشد.
